Στις 15-07-2016 ολοκληρώθηκε η τρίτη ερευνητική περίοδος του Αρχαιολογικού Προγράμματος Μαζίου (Mazi Archaeological Project – MAP). Το Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Μαζίου είναι μια αρχαιολογική επιφανειακή έρευνα της πεδιάδας του Μαζίου, στην βορειοδυτική Αττική, με διεπιστημονικό και διαχρονικό προσανατολισμό. Το πρόγραμμα αποτελεί συνεργασία μεταξύ της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων και της Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα και διεξάγεται από μια διεθνή ομάδα ερευνητών από την Ελλάδα, την Ελβετία και τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η περιοχή της έρευνας
Η Πεδιάδα του Μαζίου βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του νομού Αττικής, σε απόσταση περίπου 16 χλμ βόρεια της Ελευσίνας και 20 χλμ νότια της Θήβας. Οριοθετείται από τους ορεινούς όγκους του Κιθαιρώνα και της Πάστρας στα βόρεια και από το Μακρό Όρος στα νότια. Κατά την αρχαιότητα η περιοχή αυτή βρισκόταν στα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας (Θουκυδίδης 2.18.1-2). Στην περιοχή υπάρχουν τρεις αξιόλογοι αρχαιολογικοί χώροι. Το Φρούριο της αρχαίας Οινόης, ο μεμονωμένος πύργος της Οινόης (ή Πύργος Μαζίου) και το Φρούριο των Ελευθερών
Στο ανατολικό τμήμα της πεδιάδας βρίσκεται ο οχυρωμένος αττικός δήμος της Οινόης. Η αρχαία Οινόη, δήμος της Ιπποθοωντίδας φυλής, αναφέρεται από τον Ηρόδοτο (5.74.2) ως «δήμος στις εσχατιές της Αττικής». Ως μεθοριακός δήμος, ήταν ιδιαίτερα εκτεθειμένος σε εχθρικές επιθέσεις και επιδρομές. Όταν ξέσπασε ο πελοποννησιακός πόλεμος, το 431 π.Χ., η Οινόη ήταν ο πρώτος αττικός οικισμός που υπέστη επίθεση από τους Πελοποννήσιους, με αρχηγό τον Αρχίδαμο (Θουκυδίδης 2.18.1-2). Η αποτυχία του Αρχίδαμου να καταλάβει την πόλη μαρτυρεί πως ήταν ήδη καλά οχυρωμένη εκείνη την εποχή.
Στο δυτικό άκρο της κοιλάδας βρίσκονται ο οικισμός και το φρούριο των αρχαίων Ελευθερών. To φρούριο δεσπόζει πάνω από την είσοδο ενός φαραγγιού που, μέσω του φυσικού περάσματος Κάζα, οδηγεί στην Βοιωτία. Η ίδρυση της πόλης των Ελευθερών ανάγεται στον θεό Διόνυσο και συνδέεται με τη βοιωτική μυθολογία. Η πόλη ωστόσο προσαρτήθηκε πολιτικά στην Αττική και η λατρεία του Διονύσου αποτέλεσε μία από τις κύριες λατρείες της Αθήνας. Οι Ελευθερές ήταν ο τόπος καταγωγής του γλύπτη Μύρωνα. Παρόλα αυτά οι αρχαίες Ελευθερές ουδέποτε έγιναν αττικός δήμος. Αργότερα οι Ελευθερές εντάχθηκαν στη Βοιωτία. Η αρχαιολογική έρευνα στον οικισμό των Ελευθερών αποκάλυψε τα θεμέλια ενός δωρικού ναού του 4ου αι. π.Χ., δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές, κτίσματα και νεκρόπολη. Όταν τον 2ο αι. μ.Χ., ο Παυσανίας (1.38.9) επισκέφθηκε τον οικισμό, τον βρήκε μερικώς κατεστραμμένο.
Πάνω από τον οικισμό βρίσκεται το εντυπωσιακό φρούριο των Ελευθερών, το οποίο είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η μεταβαλλόμενη πολιτική θέση των Ελευθερών αφήνει αναπάντητο το ερώτημα σχετικά με την πρωτοβουλία για την κατασκευή του Φρουρίου. Για πολλά χρόνια αναφερόταν ως αττικό οχυρό που προστάτευε την είσοδο στην Αττική, ωστόσο φαίνεται πιο πιθανό ότι χτίστηκε στο πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. από τους Βοιωτούς.
Στο μέσον της πεδιάδας ξεχωρίζει ο εμβληματικός Πύργος Μαζίου. Έχει τετράγωνη κάτοψη 9μ.x 9μ. και είναι από τους πιο μεγάλους πύργους της Αττικής. Διατηρείται σε ύψος 14 μέτρων και θα είχε πέντε ορόφους. Η λειτουργία του πύργου για πολλά χρόνια θεωρήθηκε στρατιωτική, ως κατάλυμα για τη φιλοξενία των αθηναϊκών στρατευμάτων που επόπτευαν την οδό Ελευθερών-Ελευσίνας. Ωστόσο μια εναλλακτική ερμηνεία είναι πως θα μπορούσε να αποτελεί πύργο αρχαίας αγροικίας.
Σκοπός του Αρχαιολογικού Προγράμματος Μαζίου (Mazi Archaeological Project) είναι να δοθεί έμφαση στο ευρύτερο τοπίο της πεδιάδας του Μαζίου και στη διαχρονική ιστορία του τόπου, εστιάζοντας σε ζητήματα ανθρώπινης κατοίκησης και της σχέσης ανθρώπου-φυσικού περιβάλλοντος καθώς και σε θέματα πολιτικής κυριαρχίας, επαφών και μετακινήσεων πληθυσμών ανάμεσα στην Αττική και την Βοιωτία από την προϊστορία μέχρι σήμερα. Η αρχαιολογική έρευνα πεδίου ξεκίνησε το 2014. Η επιτόπια αρχαιολογική έρευνα συνδυάζεται με τεχνολογικές εφαρμογές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις όπως ποικιλία μεθόδων τηλεπισκόπησης (ανάλυση WorldView-2 πολυφασματικών δορυφορικών εικόνων), χρήση αεροφωτογραμμετρίας, πυρηνοληψία, χωρική ανάλυση. Στο πεδίο, ομάδες αρχαιολόγων πραγματοποιούν συστηματική επισκόπηση του εδάφους στις βατές και εύκολα προσβάσιμες περιοχές ενώ σε περιοχές δύσκολα προσβάσιμες, ακατάλληλες για την συστηματική επισκόπηση, όπως βουνοκορφές, δασώδεις και απόκρημνες πλαγιές πραγματοποιείται εκτεταμένη έρευνα. Εξετάζονται προσεκτικά η επιφάνεια και τα χαρακτηριστικά του εδάφους, καταγράφεται κάθε αρχιτεκτονικό κατάλοιπο ή οικοδομικό στοιχείο, καταμετρώνται όλα τα κινητά ευρήματα και ακολουθεί τεκμηρίωση με φωτογράφηση, χαρτογράφηση GPS, σχεδία, μετρήσεις και λεπτομερείς σημειώσεις.
Μέχρι στιγμής έχει καλυφθεί ερευνητικά το μεγαλύτερο τμήμα της πεδιάδας, των λόφων και των απόκρημνων ορεινών πλαγιών που την περιβάλλουν. Έχει δημιουργηθεί ο γεωμορφολογικός χάρτης της περιοχής που αποτελεί βασικό υπόβαθρο της έρευνας και εργαλείο κατανόησης. Τα ευρήματα της έρευνας χρονολογούν την ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή ήδη από τους νεολιθικούς χρόνους. Εντοπίστηκαν και χαρτογραφήθηκαν θέσεις των κλασικών και ρωμαϊκών χρόνων καθώς και εκτενείς εγκαταστάσεις της μεσαιωνικής περιόδου. Επιπλέον έχουν αποτυπωθεί λεπτομερώς όλα τα γνωστά μνημεία της περιοχής: Φρούριο Οινόης, Φρούριο Ελευθερών, Ναός Διονύσου στις Ελευθερές, Ναός Αγίας Παρασκευής, Ναός Αγίων Θεοδώρων, Μεσαιωνικός Πύργος Κοντύτας.
web site: www. maziplain.org
Ειρήνη Σβανά
ΕΦΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ & ΝΗΣΩΝ 