Ανακοίνωση της αρχαιολόγου Αγγελικής Πούλου στο πλαίσιο των εκδηλώσεων ΕΗΠΚ 2013 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά
Η φράση αυτή αναγράφεται στα ρολόγια που βλέπουμε και σήμερα σε πόλεις της Ευρώπης όπως αυτό του ναού του St Michael’s σε επαρχιακή πόλη του Λάνκαστερ της ΒΔ Αγγλίας. Τα τρία S της φράσης ήταν πολύ συχνά χαραγμένα στην ωρολογόπλακα, το ανάλλημα κατά τους αρχαίους, των ηλιακών ρολογιών που κοσμούσαν τις ρωμαϊκές επαύλεις καθώς τα ρολόγια έγιναν γνωστά στη Ρώμη από τους Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας το 164 π.Χ.
Επέλεξα αυτή τη φράση για το ηλιακό ρολόι του Μουσείου Πειραιά που σιωπούσε για πολλά χρόνια στις Αποθήκες του κι έρχεται τώρα στο φως να μας διηγηθεί την ιστορία του.
Το ηλιακό ρολόι του Μουσείου Πειραιά διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και ουσιαστικά το σημαντικότερο είναι ότι σώζεται ο χάλκινος γνώμων και υπολείμματα ερυθρού και μαύρου χρώματος στις εγχάρακτες γραμμές της ωρολογόπλακας .
Ο γνώμων είναι το βασικό εξάρτημα του ηλιακού ρολογιού και υπήρξε το αρχαιότερο αστρονομικό όργανο.
(Οι άνθρωποι αισθανόμενοι την ανάγκη να μετρούν τον χρόνο και να ελέγχουν την αδιάκοπη ροή του, να ακολουθούν την τάση των ημερήσιων κι εποχιακών κύκλων για να ρυθμίσουν τις δραστηριότητές τους, χρησιμοποίησαν το πρώτο μέσο ελέγχου της ροής του χρόνου τον ΗΛΙΟ: Παρατηρώντας τη θέση του στον ουρανό, κατά μήκος του ημερήσιου τόξου και του χρόνου που απομένει μέχρι να νυχτώσει. Είναι επίσης φυσικό να συνδέσουν τη φωτεινότητα με την πιο άμεση συνέπειά της τη σκιά. Η σκιά που δημιουργείται από το φως του ήλιου κατά τη διάρκεια της ημέρας με τη σταδιακή της αυξομείωση οδήγησε μέσω της φαινομενικά ασήμαντης παρατήρησης στη χρήση του γνώμωνα.)
Ο γνώμων πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους Κινέζους πριν από τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. , τους Αιγυπτίους, τους Βαβυλωνίους, τους Χαλδαίους, οι οποίοι κατόρθωσαν με τη βοήθεια ενός κατακόρυφου στύλου, μιας κατακόρυφης ράβδου, να χαράξουν τη μεσημβρινή γραμμή ( τη μεσημβρία, τη διεύθυνση Βορρά- Νότου) και από αυτή να καθορίσουν και τα άλλα σημεία του ορίζοντα. Η μεσημβρινή γραμμή υποδεικνύεται από τη σκιά του γνώμονα τη στιγμή που έχουμε μεσημέρι και ο ήλιος μεσουρανεί . Οι πολύ γνωστοί σε όλους μας οβελίσκοι των Αιγυπτίων χρησιμοποιούνταν ως γνώμονες.
Στη συνέχεια προσδιόρισαν τις τροπές, τις ισημερίες, την απόκλιση του ήλιου και τελικά κατόρθωσαν να κατασκευάσουν τα πρώτα ηλιακά ρολόγια που μετρούσαν τον αληθινό ηλιακό χρόνο, αφού η κίνηση της σκιάς του γνώμονα, αναπαριστά την πορεία του ήλιου κι επιτρέπει τη διαίρεση της ημέρας σε ίσα μέρη. Εξελικτικά οι αρχαίοι αστρονόμοι αντιλήφθηκαν ότι για να μετατοπίζεται ομοιόμορφα η σκιά του στύλου πάνω στο οριζόντιο επίπεδο θα έπρεπε να του δώσουν κλίση κατά γωνία ίση με το γεωγραφικό πλάτος του τόπου, σε σχέση με την πλάκα του ηλιακού ρολογιού. Αυτή η κλίση του στύλου ως προς το οριζόντιο επίπεδο δημιούργησε την έννοια του γνώμονα (γνώμων= γωνιώμων = ο μετρών τη γωνία φ) Με βάση αυτή την αρχή τα ηλιακά ρολόγια κατασκευάζονταν για το συγκεκριμένο γεωγραφικό πλάτος κάθε τόπου.
Παρότι τα ηλιακά ρολόγια μετρούν το χρόνο μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας αυτό δεν εμπόδισε την ευρεία εξάπλωσή τους μέχρι και τον 16ο αιώνα μ. Χ. καθώς στην αρχαιότητα το σημαντικό μέρος του χρόνου είναι αυτό που οι άνθρωποι εργάζονται και δραστηριοποιούνται.
Στην Ελλάδα, πρώτος ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (610-540 π.Χ), μαθητής του Θαλή, σύντροφος και διάδοχος στη Σχολή του, την Ιωνική ΣΧΟΛΗ, εισήγαγε τον γνώμονα κι έστησε στη Σπάρτη έναν πυραμιδοειδή.
Ο Αναξιμένης μαθητής του Αναξίμανδρου που δραστηριοποιήθηκε στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. τελειοποίησε τον γνώμονα και κατασκεύασε στη Σπάρτη ονομαστό ηλιακό ρολόι.
Τα ηλιακά ρολόγια κατασκευάστηκαν σε πολλούς τύπους: οριζόντιες ή κατακόρυφες πλάκες με βαθμολογημένες κλίμακες, κοίλες σφαίρες, με σημαντικότερα τα κατακόρυφα και οριζόντια ηλιακά ρολόγια που αναφέρονται και ως ΣΚΙΑΘΗΡΙΚΑ επειδή ΘΗΡΕΥΟΥΝ: κυνηγούν τον Ήλιο.
Το ηλιακό ρολόι του Μουσείου ανήκει στον τύπο των κατακόρυφων, κωνικού τύπου. Είναι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο. Έχει ύψος 22 εκατοστά και πλάτος 19 εκ. Στη βάση του διαμορφώνονται δύο προεξοχές, η μία έχει αποσπαστεί, που σχηματίζονται με ανάγλυφο κυμάτιο. Χρονολογείται στη Ρωμαϊκή περίοδο.
Το ρολόι είναι κατασκευασμένο ώστε να ακουμπά, δεν υπάρχουν ίχνη στην επιφάνεια που να μαρτυρούν στερέωση. Αποτελείται από ημισφαιρική κοίλη επιφάνεια , στην οποία έχουν χαραχθεί 11 γραμμές που τη χωρίζουν σε 12 τμήματα , όσα και οι ώρες της ημέρας. Κάθετες σε αυτές χαράσσονται τρεις γραμμές που αντιστοιχούν στο χειμερινό ηλιοστάσιο, την ισημερία και το θερινό ηλιοστάσιο. Στο μέσον της ημισφαιρικής επιφάνειας έχει στερεωθεί με μολυβδοχόηση στην επιφάνεια του μαρμάρου ο τετράεδρος επιμήκης χάλκινος γνώμων. Ο γνώμων έχει μήκος 69 χιλ. και φθάνει το μήκος της γραμμής της μεσημβρίας. Η βασική αρχή που ακολούθησε ο κατασκευαστής ίχνη της οποίας διακρίνονται στην επιφάνεια του μαρμάρου: πρώτα καθόρισε και σμίλεψε το πλάτος του οργάνου, αφού μέτρησε και τοποθέτησε τη γραμμή της μεσημβρίας κατόπιν οριοθέτησε τη γραμμή της ισημερίας που σηματοδοτούσε και τη διατομή της ημισφαιρικής επιφάνειας. Οι υπόλοιπες ημερήσιες ώρες χαράσσονται στη συνέχεια και αυτές που βρίσκονται κοντά στο κέντρο εμφανίζονται σχεδόν ευθείες ενώ οι πλευρικές είναι σχεδόν καμπύλες. Οι δύο πλευρικές επιφάνειες είναι συμμετρικές σε σχέση με τη μεσημβρία και η 6η γραμμή είναι καθοριστική για την επίτευξή της . Τα κατακόρυφα ηλιακά ρολόγια ήταν στραμμένα προς το Νότο όπως και του Πειραιά.
Δύο είναι τώρα τα ερωτήματα που εγείρονται: Α. Για ποιο γεωγραφικό πλάτος κατασκευάστηκε και Β. Ποιος είναι ο βαθμός ακριβείας του.
ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ: Δεν γνωρίζουμε ακριβή στοιχεία για την προέλευση του αντικειμένου. Γνωρίζουμε μόνον ότι το αντικείμενο προέρχεται από τη Συλλογή Μελετόπουλου η οποία αποτέλεσε τον πυρήνα της αρχαιολογικής συλλογής του Μουσείου Πειραιά. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο αρχαιόφιλος Ιωάννης Μελετόπουλος είχε συλλέξει στον κήπο του στην οδό Θηβών επιτύμβιες στήλες από την περιοχή του βόρειου νεκροταφείου του Πειραιώς και τυχαία ευρήματα από την οικοδόμηση και τα έργα διαμόρφωσης της πόλης.
Σύμφωνα με τις μετρήσεις και τους μαθηματικούςυπολογισμούς του πρώτου μελετητή του οργάνου του ΠΑΡΙΣ, οοποίος δημοσίευσε τη μελέτη του το 1914 ο Πειραιάς έχει γεωγραφικό πλάτος 37ο και 57΄. Το ηλιακό ρολόι έχει κατασκευαστεί για έναν τόπο που το γεωγραφικό του πλάτος είναι 36ο 36΄24΄΄. Η απόκλιση που παρουσιάζεται είναι ουσιαστικά 1ο και 20΄και 36΄΄, η οποία για ένα αρχαίο ηλιακό ρολόι είναι σχεδόν μηδαμινή. Η διαφορά του Γεωγραφικού πλάτους του Πειραιά από την Αθήνα είναι κατά προσέγγιση 3΄΄. Έτσι ο ΠΑΡΙΣ υποστηρίζει ότι το ρολόι είχε υπολογιστεί για το γεωγραφικό πλάτος του Πειραιά. Θα μπορούσε βέβαια και για την Αθήνα.
Όσον αφορά στο δεύτερο ερώτημα, αυτό της ακρίβειας ο μελετητής έχει υπολογίσει ότι ο χρόνος της ημέρας για την πόλη του Πειραιά είναι 14h 36’ 56’’ ενώ το ρολόι έχει κατασκευαστεί για μία πόλη με ημερήσιο χρόνο 15h29’ 12’’. Πρόκειται λοιπόν για μεγάλη απόκλιση η οποία σύμφωνα με τον μελετητή οφείλεται καθαρά σε κατασκευαστικό λάθος. Όμως ο ΠΑΡΙΣ θεωρεί ότι εφόσον ο υπολογισμός του γεωγραφικού πλάτους είναι ακριβής τότε το ρολόι του Μουσείου Πειραιά είναι ένα ακριβές όργανο.
Από τα λίγα παγκοσμίως ηλιακά ρολόγια κωνικού τύπου που σώζονται σε τόσο καλή κατάσταση όσο αυτό του Πειραιά είναι :
– Το ηλιακό ρολόι της Δήλου. Βρέθηκε το 1910 ΒΔ της Ιερής Λίμνης. Φέρει ακέραιο γνώμονα και ίχνη χρώματος στις γραμμές.
– Το ηλιακό ρολόι της Πάφου, στο Μουσείο της Πάφου. Ο γνώμων του οργάνου είναι αρκετά κατεστραμμένος. Η βάση κοσμείται με κυμάτιο.
– Το ηλιακό ρολόι του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Βρέθηκε στα ερείπια του θεάτρου του Διονύσου και φέρει ακέραιο τον γνώμονα.
-Το ηλιακό ρολόι της Πομπηίας.
– Το ηλιακό ρολόι της Νάπολη.
– Το ηλιακό ρολόι από το Δίον.
– Το ηλιακό ρολόι του Πολύγυρου Χαλκιδικής.
Συνήθως τα ηλιακά ρολόγια τοποθετούνταν σε δημόσιους χώρους.
Πολύ γνωστό μέχρι τις μέρες μας το ωρολόγιον του Ανδρονίκου του Κυρρήστου στην αρχαία Αγορά της Αθήνας του β΄μισού του 1ου αι. π.Χ., ο Πύργος των Ανέμων ή Αέρηδες στην Πλάκα. (Το οκταγωνικό κτίσμα είχε χρήση ως ανεμοδείκτης, ηλιακό ρολόι, φαίνονται μέχρι και σήμερα οι εγχαράξεις των ωρών των ηλιακών ρολογιών στις οκτώ όψεις του μνημείου και πιθανόν ως πλανητάριο.)
Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να επισημάνω ότι το ηλιακό ρολόι του Μουσείου μας για όποιο γεωγραφικό πλάτος κι αν κατασκευάστηκε αποτελεί ένα επίτευγμα της αρχαίας τεχνολογίας, ένα ακριβές όργανο μέτρησης του χρόνου.
Αγγελική Πούλου
Αρχαιολόγος ΚΣΤ΄ΕΠΚΑ
Like this:
Like Loading...
ΕΦΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ & ΝΗΣΩΝ 